Sinh
ra và lớn lên ở Sài Gòn, trong đầu lúc nào cũng có một ý định là sẽ
“thở đều” trên mảnh đất ồn ào này, ý định đó chắc sẽ giữ mãi cho đến lúc
một ngày nào đó âm thầm không bứt rứt cắn tay áo mà mỉm cười he he he
XXX xuống dưới ấy…
Gọi
là yêu Sài Gòn thì có phần hơi quá! Không dám gọi thứ tình cảm dành
cho Sài Gòn là tình yêu, nó chưa thể đạt đến mức ấy. Cái tình với Sài
Gòn là cái tình của một thằng ăn ở với Sài Gòn hơn 20 năm, cái tình của
một thằng mà với nó, Sài Gòn còn quá nhiều điều níu kéo, quá nhiều
chuyện để mỗi khi bất chợt nghĩ về Sài Gòn, lại thấy nhơ nhớ, gần gũi…
Hồi còn đi học, vẫn hay chọc mấy đứa bạn bằng 2 câu thơ nhại :
Đèn Sài Gòn ngọn xanh ngọn đỏ Gái Sài Gòn cái mỏ cong cong
Chuyện
con gái Sài Gòn “mỏ” có cong không thì hông biết, chỉ biết con gái Sài
Gòn có cái dẫu môi cong cong dễ làm chết người lắm, nhất là khi cánh môi
be bé ấy cong lên một chữ “hônggg…” khi đứa con trai rủ rê đi đâu, năn
nỉ gì đó. Lúc đó, lấy gương ra soi, chắc cái mặt của đứa con trai đó tội
lắm.
Mà
con gái Sài Gòn có điệu đà, õng ẹo chút thì mới đúng thiệt là con gái
Sài Gòn. Ai mà chẳng biết vậy. Gọi đó là cái duyên ngầm của người con
gái đất Gia Định cũng chẳng có gì sai. Ai hiểu được sẽ thấy sao mà yêu
mà thương đến vậy…
Có
dạo đọc trong một bài viết về Sài Gòn – Gia Định của nhà văn Sơn Nam ,
có thấy ông viết giọng Sài Gòn, cũng như văn hóa và con người Sài Gòn là
một sự pha trộn và giao thoa đến hợp nhất của nhiều nơi. Đó là những
người Chăm bản địa, những người khách Hoa, những người miền Trung đầu
tiên đến đất Gia Định…Từ đó hình thành một loại ngôn ngữ vừa bản địa,
vừa vay mượn của những người đi mở đất…
Giọng
người Sài Gòn được xem là giọng chuẩn của miền Nam, cũng như giọng
người Hà Nội được xem là giọng chuẩn của người miền Bắc. Giọng chuẩn tức
là giọng không pha trộn, không bị cải biến đi qua thời gian. Như nói về
giọng chuẩn của người Hà Nội, người ta nói đến cái giọng ấm nhẹ, khi
trầm khi bổng, khi sắc khi thanh, và chẳng ai phủ nhận người Hà Nội nói
chuyện rất hay và “điêu luyện”. Cái “điêu luyện” ấy như thuộc về bản
chất của người Hà Nội mà chỉ người Hà Nội mới có được. Nếu nói là người
Việt Nam nói như hát, thì đúng ra chỉ có người Hà Nội là “nói như hát”
mà thôi, họa chăng chỉ có giọng Huế của người con gái Huế trầm tư mới
cùng được ví von thế…
Người
Sài Gòn thì khác, giọng Sài Gòn cũng khác. Không ngọt ngào …mía lùi như
một số người dân Tây Nam Bộ ven vùng sông nước mênh mang chín rồng phù
sa, không nặng nề cục mịch như người miền Đông Nam Bộ nóng cháy da thịt,
giọng người Sài Gòn cũng ngọt, nhưng là cái ngọt thanh hơn, nhẹ hơn. Đó
là chất giọng “thành thị” đầy kiêu hãnh của người Sài Gòn, chẳng lẫn
vào đâu được mà dù người khác có bắt chước cũng khó lòng. Dường như qua
nhiều năm cùng với đất Gia Định – Sài Gòn phù hoa trong nhịp sống, trong
đổi mới và phát triển, thì giọng nói của người Sài Gòn cũng trở nên
“cao sang” hơn. Dù vậy, có cái “thanh” của một vùng đất một thời là thủ
phủ Nam Bộ, nhưng cũng chẳng mất đi đâu cái mộc mạc không bỏ được của
cái gốc chung Nam Bộ.
Giọng
người Sài Gòn nói lên nghe là biết liền. Ngồi nghe hai người Sài Gòn
nói chuyện cùng nhau ở một quán nước, bên đường hay qua điện thoại, dễ
dàng nhận ra họ. Cái giọng không cao như người Hà Nội, không nặng như
người Trung, mà cứ ngang ngang sang sảng riêng…Mà điều đặc biệt trong
cách người Sài Gòn nói chuyện cùng nhau là mấy từ “nghen, hen, hén” ở
cuối câu… Người miền khác có khoái, có yêu người Sài Gòn thì cũng vì
cách dùng từ “nghen, hen” này.
Khách
đến nhà chơi, chủ nhà tiếp. Khách về, cười rồi buông một câu “Thôi, tôi
dìa nghen!” – Chủ nhà cũng cười “Ừ, dzậy anh dìa hen!”. Nói chuyện điện
thoại đã đời, để kết câu chuyện và cúp máy, một người nói “Hổng còn gì
nữa, dzậy thôi hen!” “thôi” ở đây nghĩa là dừng lại, kết thúc, chấm dứt
gì đó. Hai đứa bạn nói chuyện cùng nhau, bắt gặp cái gì vui, quay đầu
sang đứa kế bên “Hay hén mậy?” bằng giọng điệu thoải mái…
Giọng
người Sài Gòn đôi khi diễn đạt cùng một câu nói, nhưng lại bằng nhiều
cung bậc giọng điệu khác nhau lại mang ý nghĩa khác nhau. Đám nhỏ quậy,
nghịch phá, người chị mắng, giọng hơi gằn lại và từng tiếng một, có chút
hóm hỉnh trong đó “Dzui dzữ hen!”. Đám bạn cùng tuổi, ngồi chơi chung,
cười đùa, một người nói giọng cao cao vui vẻ “Dzui dzữ hen!”… Người Sài
Gòn có thói quen hay “đãi” giọng ở chữ cuối làm câu nói mang một sắc
thái khác khi hờn giận, khi đùa vui như “Hay dzữuuu”, “Giỏi dzữưưu…!”
Nghe
người Sài Gòn nói chuyện, trong cách nói, bắt gặp “Thôi à nghen” “Thôi
à!” khá nhiều, như một thói quen và cái “duyên” trong giọng Sài Gòn.
Người Sài Gòn nói chuyện, không phát âm được một số chữ, và hay làm
người nghe lẫn lộn giữa âm “d,v,gi” cũng như người Hà Nội phát âm lẫn
các từ có phụ âm đầu “r” vậy.
Nói
thì đúng là sai, nhưng viết và hiểu thì chẳng sai đâu, đó là giọng Sài
Gòn mà, nghe là biết liền. Mà cũng chẳng biết có phải là do thật sự
người Sài Gòn không phát âm được những chữ ấy không nữa, hay là do cách
nói lẫn từ “d,v,gi” ấy là do quen miệng, thuận miệng và hợp với chất
giọng Sài Gòn.. Ví như nói “Đi chơi dzui dzẻ hen mậy!” thì người Sài Gòn
nói nó… thuận miệng và tự nhiên hơn nhiều so với nói “Đi chơi vui vẻ
hen!”. Nói là “vui vẻ” vẫn được đấy chứ nhưng cảm giác nó ngường ngượng
miệng làm sao đó. Nghe một người Sài Gòn phát âm những chữ có phụ âm “v”
như “về, vui, vườn, võng” nó cảm giác sao sao á, không đúng là giọng
Sài Gòn chút nào…
Nhìn
lại một quãng thời gian hơn 300 năm hình thành và phát triển của Sài
Gòn từ Phiên Trấn, Gia Định Trấn, Gia Định Thành, Phiên An, Gia Định
Tỉnh…cho đến Sài Gòn, dân Sài Gòn đã là một tập hợp nhiều dân tộc sinh
sống như Việt, Hoa, Kh’mer…Các sử sách xưa chép lại, khi người Việt bắt
đầu đến Đồng Nai – Gia Định thì người Kh’mer đã sinh sống ở đây khá
đông, rồi tiếp đó là người Hoa, và một số người tộc láng giềng như
Malaysia, Indonesia (Java) cũng có mặt. Sự hợp tụ này dẫn đến nhiều sự
giao thoa về mặt văn hóa, làm ăn, cũng như những mặt khác của đời sống,
trong đó dĩ nhiên phải nói đến ngôn ngữ.
Tiếng
nói của người Sài Gòn không chỉ thuần là tiếng Việt, mà còn là sự học
hỏi, vay mượn nhiều từ ngữ của dân tộc bạn, đâm ra mang nhiều “hình ảnh”
và “màu sắc” hơn. Những từ như “lì xì, thèo lèo, xí mụi, cũ xì…” là
mượn, những từ như “xà quầng, mình ên…” là của người Kh’mer. Nói riết
đâm quen, dần dần những từ ngữ đó, những tiếng nói đó được người dân Sài
Gòn sử dụng một cách tự nhiên như của mình, điều đó chẳng có gì lạ…Thêm
vào đó, nó được sửa đổi nhiều cho phù hợp với giọng Sài Gòn, thành ra
có những nét đặc trưng riêng.
Vậy
nói cho cùng thì người Sài Gòn cũng có những tiếng gọi là “tiếng địa
phương” (local dialect !?). Những tiếng này thể hiện rõ nhất khi người
Sài Gòn nói chuyện cùng người miền khác. Nghe một người Sài Gòn nói
chuyện cùng một người khác vùng, dễ dàng nhận ra những khác biệt trong
lời ăn tiếng nói giữa hai người, hai miền. Có một số từ người Sài Gòn
nói, người miền khác nghe rồi…cười vì chưa đoán ra được ý. Cũng như khi
nghe người Huế dùng một số từ lạ lạ như “o, mô, ni, chừ, răng…” trong
khi nói chuyện vậy thôi. Khác là mấy tiếng người Sài Gòn nói, vẫn có
chút gì đó nó…vui vui tai, là lạ, ngồ ngộ làm sao.
Người
Sài Gòn nói riêng và miền Nam nói chung, có thói quen dùng từ “dạ” khi
nói chuyện, khác với người miền Bắc lại dùng từ “vâng”. Để ý sẽ thấy ít
có người Sài Gòn nào nói từ “vâng”. Khi có ai gọi, một người Sài Gòn nói
“vâng!” là trong dáng dấp của câu nói đó có giọng đùa, cười cợt.. Khi
nói chuyện với người lớn hơn mình, người dưới thường đệm từ “dạ” vào mỗi
câu nói. “Mày ăn cơm chưa con ? – Dạ, chưa!”; “Mới dìa/dzề hả nhóc? –
Dạ, con mới!”… Cái tiếng “dạ” đó, không biết sao trong cảm giác nghe của
một người Sài Gòn với một người Sài Gòn thấy nó “thương” lạ…dễ chịu mà
gần gũi, nhẹ nhàng mà tình cảm lắm lắm. Cảm giác nó thật riêng so với
những nơi khác. Nghe một tiếng “dạ” là biết ngay tên này là dân miền Nam
cái đã rồi hẳn hay…
Một
người miền khác, có thể là Bắc hoặc Trung, diễn tả một khoảng thời gian
ngắn vài ngày thì nói “Từ bữa đó đến bữa nay”, còn người Sài Gòn thì
nói “Hổm nay”, “dạo này”…người khác nghe sẽ không hiểu, vì nói chi mà
ngắn gọn ghê. (Lại phát hiện thêm một điều là người Sài Gòn hay dùng từ
“ghê” phía sau câu nói để diễn tả một sắc thái tình cảm riêng. Tiếng
“ghê” đó chẳng hàm ý gì nhiều, nó mang ý nghĩa là “nhiều”, là “lắm”. Nói
“Nhỏ đó xinh ghê!” nghĩa là khen cô bé đó xinh lắm vậy.)
Lại
so sánh từ “hổm nay” với “hổm rày” hay nghe ở các vùng quê Nam Bộ, cũng
một ý nghĩa như nhau, nhưng lại không hoàn toàn giống nhau. Nghe người
Sài Gòn dùng một số từ “hổm rày, miết…” là người Sài Gòn bắt chước người
miền sông nước vậy. Nhưng nghe vẫn không trái tai, không cảm thấy
gượng, vì trong người Sài Gòn vẫn còn cái chất Nam Bộ chung mà. Nghe một
đứa con trai Sài Gòn nói về đứa bạn gái nào đó của mình xem…”Nhỏ đó
xinh lắm!”, “Nhỏ đó ngoan!”…Tiếng “nhỏ” mang ý nghĩa như tiếng “cái” của
người Hà Nội. Người Sài Gòn gọi “nhỏ Thuý, nhỏ Lý, nhỏ Uyên” thì cũng
như “cái Thuý, cái Uyên, cái Lý” của người Hà Nội thôi. Nói một ai đó
chậm chạp, người Sài Gòn kêu “Thằng đó làm gì mà cứ cà rề cà rề…nhìn
phát bực!” Nghe cứ như là đùa, chẳng làm câu nói nặng nề lắm. Một người
lớn hơn gọi “Ê, nhóc lại nói nghe!” hay gọi người bán hàng rong “Ê, cho
chén chè nhiều nhiều tiền ít coi!”… “Ê” là tiếng Sài Gòn đó, coi gọi
trổng không vậy mà chẳng có ý gì đâu, có thể nói đó là thói quen trong
cách nói của người Sài Gòn. Mà người Sài Gòn cũng lạ, mua hàng gì đó,
thường “quên” mất từ “bán”, chỉ nói là “cho chén chè, cho tô phở”… “cho”
ở đây là mua đó nghen. Nghe người Sài Gòn nói chuyện với nhau, thường
bắt gặp thế này “Lấy cái tay ra coi!” “Ngon làm thử coi!” “Cho miếng
coi!” “Nói nghe coi!”… “Làm thử” thì còn “coi” được, chứ “nói” thì làm
sao mà “coi” cho được nè ? Vậy mà người Sài Gòn lại nói, từ “coi” cũng
chỉ như là một từ đệm, dân Sài Gòn nói dzậy mà. Ngồi mà nghe người Sài
Gòn nói chuyện cùng nhau thì quái lắm, lạ lắm, không ít người sẽ hỏi
“mấy từ đó nghĩa là gì dzậy ta ?” – Mà “dzậy ta” cũng là một thứ “tiếng
địa phương” của người Sài Gòn à. Người Sài Gòn có thói quen hay nói “Sao
kỳ dzậy ta?” “Sao rồi ta?” “Được hông ta?”…Nghe như là hỏi chính mình
vậy đó, mà…hổng phải dzậy đâu nghen, kiểu như là nửa hỏi người, nửa đùa
đùa vậy mà.
Tiếng
Sài Gòn là thế đó, nếu bạn giả giọng Sài Gòn nói chuyện, dù có giống
cách mấy mà bỏ quên mấy tiếng đệm, mấy tiếng Sài Gòn riêng riêng này thì
đúng là… “bạn hông biết gì hết chơn hết chọi!” Mà giọng Sài Gòn đã thế,
cách người Sài Gòn xưng hô, gọi nhau cũng có phần mang “màu sắc” riêng.
Người Sài Gòn có cái kiểu gọi “Mày” xưng “Tao” rất “ngọt”. Một vài lần
gặp nhau,nói chuyện ý hợp tâm đầu một cái là người Saigon mày tao liền.
Nếu đúng là dân Sài Gòn, hiểu người Sài Gòn, yêu người Sài Gòn sẽ thấy
cách xưng hô ấy chẳng những không có gì là thô mà còn rất ư là thân
thiện và gần gũi. Mày-tao là kiểu xưng hô hay thấy trong mối quan hệ bạn
bè của người Sài Gòn. Cách xưng-hô này thấy dàn trải từ đủ các mối quan
hệ bạn bè; từ bạn học giữa mấy đứa nhóc chút xíu, cho đến mấy bác mấy
anh lớn lớn tuổi. Hổng biết cái máu dân Sài Gòn nó chảy mạnh quá hay sao
mà thấy mấy cách gọi này nó…tự nhiên và dễ nói hơn là mấy từ như “cậu
cậu – tớ tớ” của miền Bắc. Nói chuyện bạn bè với nhau, thân thiết mà gọi
mấy tiếng mày mày tao tao thì nghe thật sướng, thật thoải mái tự nhiên,
và khoai khoái làm sao ấy. Gọi thế thì mới thiệt là dân Sài Gòn.
Đấy
là ngang hàng, ngang vai vế mà gọi nhau, chứ còn như đám nho nhỏ mà gặp
người lớn tuổi hơn, đáng bậc cha, chú thì khác. Khi ấy “tụi nhỏ” sẽ gọi
là chú, thím, cô, dì, hay bác và xưng “con” ngọt xớt. Có vẻ như người
Sài Gòn “ưa” tiếng chú, thím, dì, cô hơn; cũng như đa phần dân miền Nam
khác vậy mà. Mà có lẽ cách gọi này cũng còn tuỳ vào việc ước lượng tuổi
của người đối diện. Gặp một người phụ nữ mà mình nhắm chừng tuổi nhỏ hơn
mẹ mình ở nhà thì “Dì ơi dì…cho con hỏi chút…!” – còn lớn hơn thì dĩ
nhiên là “Bác ơi bác…” rồi.
Những
tiếng mợ, thím, cậu,… cũng tùy vào vai vế và người đối diện mà gọi. Có
người chẳng bà con thân thuộc gì, nhưng là bạn của ba mình, lại nhỏ tuổi
hơn, thế là gọi là chú và vợ của chú đó cứ thế gọi luôn là thím. Gọi
thì gọi thế, còn xưng thì xưng “con” chứ không phải “cháu cháu” như một
số vùng khác. Cái tiếng “con” cất lên nó tạo cho người nghe cảm giác
khoảng cách giữa mình với đứa nhỏ đang nói kia tự dưng… gần xịt lại.
Nghe sao mà quen thuộc, và gần gũi đến lạ lùng. Tự dưng là thấy có cảm
tình liền.
Nói tiếp chuyện xưng-hô, người Sài Gòn có kiểu gọi thế này : Ông đó = ổng Bà đó = bả Anh đó = ảnh Chị đó = chỉ
Không
hiểu sao mà dấu hỏi tự nhiên cái trở nên giữ vai trò quan trọng… ngộ
nghĩnh vậy nữa. Nhưng mà kêu lên nghe hay hay đúng hông? Gọi vậy mới
đúng là chất Nam Bộ – Sài Gòn á nghen. Người Sài Gòn cũng có thói quen
gọi các người trong họ theo… số. Như anh Hai, chị Ba, thím Tư, cô Chín,
dượng Bảy, mợ Năm…Mà nếu anh chị em họ hàng đông đông, sợ gọi cùng là
chị Hai, anh Ba mà hổng biết nói về ai thì dzậy nè, thêm tên người đó
vào. Thành ra có cách gọi : chị Hai Lý, chị Hai Uyên, anh Ba Long, anh
Ba Hùng… Thêm nữa, nếu mà anh chị em cùng nhà thì tiếng “anh-chị-em” đôi
khi được…giản lược mất luôn, trở thành “Hai ơi Hai, em nói nghe nè…” và
“Gì dzạ Út ?”…Tôi thích cách gọi này, đâm ra ở nhà gọi Dì Út tôi chỉ là
một tiếng Út gọn lỏn. Có chuyện nhờ là cứ “Út ơi…con nhờ chút!” hoặc
với mấy chị tôi thì “Hai ơi Hai…em nói nghe nè!”. Cách gọi này của người
Sài Gòn nhiều khi làm người miền khác nghe hơi…rối. Có lần, kể cho
người bạn ở Hà Nội nghe về mấy người anh chị trong gia đình. Ngồi kể lể
“anh Hai, chị Hai, dì Hai, Út, cậu Hai, mợ Hai, chú Ba…” một hồi cái bị
kêu là hổng hiểu, xưng hô gì rối rắm quá chừng, làm phải ngồi giải thích
lại suốt một hồi…lâu.
Cách xưng hô của người Sài Gòn là vậy. Nghe là thấy đặc biệt của cả một mảnh đất miền Nam sông nước.
Cứ
thế, không sang trọng, điệu đà như giọng người dân đất Bắc, cũng chẳng
trầm lắng, thanh thanh như tiếng Huế Thần Kinh, cái giọng Sài Gòn đi vào
tai, vào lòng, vào cách cảm, và nỗi nhớ nhung của người Sài Gòn lẫn dân
miền khác bằng sự ngọt ngào, bằng cái chân chất thật thà của truyền
thống xa xưa, và bằng cả cái “chất Sài Gòn” chảy mạnh trong từng mạch
máu người dân Sài Gòn. Đi đâu, xa xa Sài Gòn, bỗng dưng nghe một tiếng
“Dạ!” cùng những tiếng “hen, nghen” lại thấy đất Sài Gòn như đang hiện
ra trước mắt với những nhớ thương…
Hải Phan
